جایگاه عراق در مذاکرات ایران و عربستان سعودی

به گزارش راهبرد معاصر، گفت‌وگوی مستقیم بین مقامات ارشد ایران و عربستان سعودی در بغداد ( آوریل 2021) یک دستاورد بزرگ برای مصطفی الکاظمی نخست‌وزیر عراق است. الکاظمی در طی سال‌های ریاست بر سازمان اطلاعات عراق، روابط عمیقی با دولت‌های ایران و عربستان سعودی ایجاد کرده و اکنون توانسته عراق را به مکانی برای گفتگو بین رقبای بزرگ تبدیل نماید. اگرچه این گفت‌وگوها یک پیروزی و دستاورد شخصی برای الکاظمی است؛ اما این مسئله به دلیل همزمانی با تحولات منطقه‌ای و جهانی تسهیل شده است و می‌تواند به‌راحتی توسط تحولات خارج از کنترل عراق، از ریل خارج شود.

هر دو دولت ایران و عربستان سعودی به دنبال بهبود اعتبار خود در نزد دولت بایدن و تأثیرگذاری بر چشم‌انداز منطقه‌ای واشنگتن هستند. آن‌ها درصدد دستیابی به مزیت استراتژیک هستند؛ زیرا پویایی منازعات منطقه‌ای در حال تغییر و تحول می‌باشد. این رویکرد سازنده بسیار شکننده می‌باشد و هرگونه تشدید تنش می‌تواند به‌سرعت چنین گفت‌وگویی را متوقف سازد. بااین‌وجود، گام‌های نوپای عراق در جهت اقدام به‌عنوان میانجی‌گر منطقه‌ای هم برای دو کشور و هم برای منطقه تحولی مثبت می‌باشد. اروپا باید از این فرصت برای تقویت میانجی‌گری عراق استفاده کند و به‌طور گسترده‌تر به ثبات عراق و خاورمیانه کمک نماید.

در تاریخ 9 آوریل، عراق میزبان نشست خالد الحمیدان رئیس اطلاعات سعودی و سعید ایروانی معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران بود. اگرچه بسیاری از جزئیات این گفت‌وگوها به‌صورت خصوصی باقی‌مانده است؛ اما منابعی در دولت عراق به من گفت که آن‌ها بیشتر بر تحولات جنگ یمن تمرکز کرده بودند. بنابر گزارش‌ها،  مقامات ارشد ایران بحث و رایزنی خود را در مورد یمن به‌عنوان مبنایی برای مباحث گسترده امنیت منطقه‌ای قرار داده‌اند. این گفت‌وگوها از آن جهت اهمیت دارد که دو قدرت منطقه‌ای از سال 2016م هیچ ارتباط دیپلماتیکی نداشته‌اند. حتی قبل از آن، ایران و عربستان سعودی یکدیگر را به بی‌ثباتی منطقه‌ای متهم می‌کردند و برای نفوذ در طیف وسیعی از مناطق درگیر رقابت بوده‌اند. پس از چند سال رد درخواست‌ها برای دیدار بین طرفین؛ بالاخره هر دو کشور مذاکرات را به رسمیت شناختند. برهم صالح رئیس‌جمهور عراق تائید کرد که بغداد میزبان چند دور گفت‌وگوی سعودی و ایرانی بوده است. رسانه امواج گزارش می‌دهد که این گفتگو بخشی از مجموعه گسترده‌تر از نشست مقامات امنیتی ایران و همتایان عرب است که با میانجی‌گری عراق انجام‌شده است.

این گفت‌وگوها به دنبال تلاش الکاظمی برای توسعه همکاری و به‌طور بالقوه یک ائتلاف منطقه‌ای بین عراق، مصر و اردن انجام‌شده است. یکی از مهم‌ترین تحولاتی که فضای مناسبی برای مذاکرات ایران و عربستان سعودی در بغداد فراهم کرد، قدرت‌یابی جو بایدن در کاخ سفید است. تمرکز دولت وی بر پایان دادن به جنگ در یمن و احیای برجام، محاسبات سیاسی تهران و ریاض را تغییر داده است. اکنون یک جریان سیاسی قدرتمند در ایران به دنبال احیای برجام و کاهش تحریم‌های دولت ترامپ به‌عنوان بخشی از استراتژی فشار حداکثری می‌باشد. ایران در وهله نخست به دنبال دستیابی به این اهداف از طریق تعامل مستقیم با ایالات‌متحده در مذاکرات وین است. اما اشکال دیگر مصالحه ازجمله گفت‌وگوی بغداد می‌تواند اعتبار و پرستیژ بین‌المللی ایران را تقویت نماید و از تلاش‌های این کشور برای دستیابی به توافق با ایالات‌متحده حمایت کند. البته مذاکرات غیرمستقیم ایران و عربستان سعودی توسط دولت بایدن مورد تایید قرارگرفته است. آنتونی بلینکن در مصاحبه‌ی اخیر خود گفت: « اگر عربستان سعودی و ایران گفت‌وگو کنند، من فکر می‌کنم این‌یک اقدام خوبی است».

عربستان سعودی برای برقراری روابط سازنده و مثبت با دولت بایدن، سعی کرده سیاست خود را تغییر دهد. تیم بایدن در ماه گذشته اعلام کرد که ایالات‌متحده فروش برخی تسلیحات تهاجمی به ریاض را متوقف می‌سازد و همچنین بارها مخالفت خود را با ادامه جنگ یمن اعلام کرده است. وی در کارزار انتخاباتی، عربستان سعودی را به جرم قتل وحشیانه جمال خاشقچی مورد انتقاد قرارداد. اگرچه دولت بایدن تصمیم گرفت که ولیعهد سعودی را به خاطر این جنایت مجازات نکند؛ اما سعودی‌ها مجبور شدند برای اصلاح تصویر و جلوگیری از تنش بیشتر روابط با ایالات‌متحده، اقداماتی در جهت رضایت دولت آمریکا انجام دهند. عربستان سعودی از این مسئله آگاه است که توافق هسته‌ای جدید می‌تواند دینامیک قدرت منطقه را به طرز قابل‌توجهی به ضرر منافع امنیتی و اقتصادی ریاض تغییر دهد. علاوه بر این، جنگ یمن به یک باتلاق پرهزینه برای عربستان سعودی تبدیل ‌شده و این مسئله طرح برنامه‌ریزی‌شده اصلاحات اجتماعی و اقتصادی داخلی( چشم‌انداز 2030) را به تعویق انداخته است. خروج از بحران یمن که سعودی‌ها می‌توانند با حمایت ایران به آن دست یابند، جایگاه و موضع داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی ریاض را تقویت می‌کند.

تغییر محاسبات سیاسی ایران و عربستان سعودی باعث شد تا انگیزه‌ها برای شرکت در مذاکرات تقویت شود؛ اما عراق کنترل کمی بر تحولات منطقه‌ای دارد و هرگونه وخامت در اوضاع سیاسی منطقه‌ای یا جهانی می‌تواند تعامل ایران و عربستان سعودی را به‌سرعت از بین ببرد. این گفت‌وگوها همچنین محصول تلاش‌های گسترده‌ای است که الکاظمی و برهم صالح برای موقعیت عراق به‌عنوان بازیگر مستقل و بی‌طرف در منطقه انجام داده‌اند. بنابراین جلب اعتماد ایران و عربستان برای تسهیل این گفتگوها به‌خودی‌خود یک پیروزی چشم‌گیر است.  اتحادیه اروپا و کشورهای عضو باید صریحاً از مذاکرات استقبال کرده و از روابط خود با عراق برای تشویق گفت‌وگوی‌های بعدی استفاده کند. آن‌ها باید واقع‌بین باشند که این گفت‌وگوها تا چه حد نسبت به ساختار سیاسی شکننده در عراق و همچنین پویایی درگیری‌های منطقه‌ای حساس است.